สายน้ำสองวิถี การอยู่ร่วมกับคลองในพื้นที่เมืองและชนบท
ศศิธร ตั้งธรรม
ในฐานะเมืองเก่าที่ถือกำเนิดขึ้นริมแม่น้ำและคลอง ซูโจวไม่ได้เติบโตมาเพียงเพราะทำเลที่ตั้งที่เหมาะสมแต่ยังเป็นเพราะวิถีชีวิตของผู้คนที่อยู่ร่วมกับน้ำ คลองไม่ได้เป็นเพียงองค์ประกอบทางภูมิทัศน์หรือทางสัญจรแต่ยังเป็นพื้นที่ทำกิจกรรม ทั้งในฐานะแหล่งทรัพยากร พื้นที่สาธารณะและเวทีของความสัมพันธ์ระหว่างคนกับเมือง ซูโจวจึงเป็นพื้นที่ที่น่าสนใจในการเปรียบเทียบสองวิถีชีวิต ที่แตกต่างกันระหว่างเขตเมืองและชนบท ผ่านสิ่งเดียวกันคือ “คลอง” ซึ่งทำหน้าที่หลากหลายตามบริบทของพื้นที่นั้น ๆ
คลองในเมือง : โครงสร้างพื้นฐาน สภาพแวดล้อม และการใช้งานร่วมสมัย
พื้นที่ริมคลองได้รับการพัฒนาอย่างเป็นระบบและมีบทบาทเป็น “พื้นที่สาธารณะ” ที่เชื่อมโยงเมืองเก่ากับเมืองใหม่ เส้นน้ำที่เคยเป็นเส้นทางขนส่งในอดีต กลายมาเป็นจุดรวมกิจกรรมของผู้คนในปัจจุบัน สภาพแวดล้อมของคลองได้รับการจัดการอย่างมีระบบจากภาครัฐ พื้นที่ริมคลองถูกออกแบบให้มีทางเดิน ศาลาริมน้ำ และเวทีขนาดย่อมที่รองรับกิจกรรม ในช่วงเย็น จะเห็นถึงผู้คนหลากหลายวัยที่ออกมานั่งพักผ่อน เดินออกกำลังกาย หรือจูงสุนัข บริเวณเวทีศาลาริมน้ำยังถูกใช้เป็นพื้นที่อเนกประสงค์สำหรับจัดแสดง รวมถึงเป็นพื้นที่รวมตัวฝึกซ้อมการแสดงของคนในพื้นที่ โดยอิงกับนโยบายอนุรักษ์ภูมิทัศน์และความเป็นเมืองมรดกวัฒนธรรม
ในมิติของการใช้คลองเป็นพื้นที่ทางน้ำ จากประสบการณ์ที่ได้ลงพายเรือแคนูในคลองสายนี้ ทำให้เห็นภาพกิจกรรมต่างๆที่เกิดขึ้นริมสองฝั่งน้ำอย่างชัดเจนตลอดการพาย มีเรือสำหรับล่องชมเมือง และกิจกรรมในชีวิตประจำวันที่ผู้คนออกมาพักผ่อน รวมถึงกิจกรรมสาธารณะที่จัดขึ้นบริเวณศาลาริมคลองซึ่งถูกใช้เป็นลานแสดงในบางช่วงเวลา ขณะเดียวกัน การพายเรือเองก็กลายเป็นกิจกรรมที่ดึงดูดความสนใจจากผู้คนริมฝั่ง ที่หยุดดูหรือกล่าวทักทาย รวมถึงถ่ายภาพการพายเรือ สะท้อนให้เห็นว่ากิจกรรมเหล่านี้ช่วยเปิดประสบการณ์การชมเมืองในมุมมองจากสายน้ำ และกลายเป็นองค์ประกอบหนึ่งของการใช้คลองเชิงวัฒนธรรมที่เชื่อมโยงอดีตกับปัจจุบัน
คลองในชนบท ทรัพยากรเพื่อการดำรงชีพและโครงสร้างที่ไม่เป็นทางการ
คลองในชนบทยังทำหน้าที่เป็น “แหล่งทรัพยากร” ที่ผูกพันกับวิถีชีวิตของผู้คนอย่างต่อเนื่อง แม้จะไม่มีการออกแบบภูมิทัศน์หรือการจัดระเบียบพื้นที่แบบในเมือง แต่ความเรียบง่ายนี้กลับตอบสนองต่อความต้องการของชุมชนได้อย่างเหมาะสม จากประสบการณ์การพายเรือล่องไปตามคลองชนบท จะเห็นได้ชัดว่าคลองไม่ได้เป็นเพียงแหล่งน้ำ หากยังเป็นเส้นทางสัญจรทางน้ำที่เชื่อมโยงผู้คนกับพื้นที่ทำกินโดยตรง ไม่ว่าจะเป็นการใช้เรือในการเดินทาง เก็บเกี่ยวผลผลิต หรือการใช้พื้นที่ริมคลองเป็นแหล่งเพาะปลูกพืชผักอย่างต่อเนื่อง
ระหว่างการเดินริมคลองในพื้นที่ชนบท จะเห็นได้ถึงกิจกรรมหลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นการตั้งกระชังเลี้ยงกุ้งแนบตลิ่ง การซักผ้าริมคลองและการใช้น้ำโดยตรงในชีวิตประจำวัน ยังเป็นภาพที่พบเห็นได้ทั่วไปในพื้นที่ชนบทต่างจากพื้นที่ในเมือง การใช้น้ำจากคลองเพื่อการเกษตร ทั้งในแปลงผักขนาดเล็กและพื้นที่ทำนา นอกจากนี้สามารถสังเกตเห็นเรือขนาดเล็กที่ใช้เพื่อสัญจร และยังมีเรือเก็บสาหร่ายซึ่งดำเนินการโดยคนในชุมชนเอง สะท้อนให้เห็นว่าการจัดการคลองในชนบทแม้จะไม่เป็นระบบทางราชการแบบในเมือง แต่ก็ยังมีการดูแลและใช้งานอย่างต่อเนื่อง ในฐานะ “แหล่งผลิต” ที่เกี่ยวข้องโดยตรงกับการดำรงชีวิต
บทบาทต่างกัน บนพื้นฐานของพื้นที่และนโยบาย
แม้คลองจะเป็นโครงสร้างทางน้ำที่มีบทบาทพื้นฐานร่วมกัน แต่เมื่ออยู่ในบริบทของเมืองและชนบท กลับสะท้อน “วิถี” ของการใช้ชีวิตและการจัดการทรัพยากรที่แตกต่างกันอย่างชัดเจน คลองในเมืองถูกผูกเข้ากับระบบผังเมือง กฎหมายควบคุมพื้นที่ และแนวคิดการออกแบบพื้นที่สาธารณะเพื่อการใช้ประโยชน์ร่วมอย่างมีระเบียบ ขณะที่คลองในชนบทสะท้อนระบบเศรษฐกิจท้องถิ่นและการพึ่งพาทรัพยากรโดยตรง ผ่านกิจกรรมที่เรียบง่ายแต่มีความยืดหยุ่น
ประสบการณ์การพายเรือในทั้งสองพื้นที่ช่วยทำให้เห็นภาพเหล่านี้ได้ชัดเจนยิ่งขึ้น คลองในเมืองเน้นการใช้งานเพื่อกิจกรรมพักผ่อนและท่องเที่ยวภายใต้การควบคุมอย่างเป็นระบบ ส่วนคลองในชนบทกลับเป็นพื้นที่ใช้งานจริงในชีวิตประจำวัน ที่ผู้คนยังคงสัญจร ทำกิน และดูแลร่วมกันภายใต้กติกาชุมชน ความแตกต่างระหว่างคลองในเมืองและชนบทจึงไม่ใช่เรื่องของความเจริญหรือล้าหลัง แต่เป็นภาพสะท้อนของการอยู่ร่วมกับน้ำในแบบที่สอดคล้องกับบริบทของแต่ละพื้นที่อย่างแท้จริง
ส่วนหนึ่งของโครงการ Living Water ครั้งที่ 2 Architectural Interventions of the Canals City in Suzhou จัดขึ้นระหว่างวันที่ 26 พฤษภาคม 2568 ถึง 3 มิถุนายน 2568 ณ เมืองซูโจว สาธารณรัฐประชาชนจีน ความร่วมมือระหว่างคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และ Xi’an Jiaotong-Liverpool University (XJTLU) ได้รับทุนจาก คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และ KUSCI สำหรับนักศึกษาที่เข้าร่วมโครงการ
